فیروزه چیست؟
مقدمه
فیروزه یک کانی آبی-سبز است که به دلیل رنگ منحصر به فرد و نادر بودن آن برای هزاران سال مورد توجه قرار گرفته است. این کانی در جواهرات، هنر و اشیای مذهبی توسط تمدن‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفته و یکی از با ارزش‌ترین سنگ‌های فرهنگی است. نام آن از اصطلاح فرانسوی “pierre turquoise” به معنای “سنگ ترکی” گرفته شده، زیرا این سنگ برای اولین بار از ترکیه به اروپا آورده شد.
تشکیل زمین‌شناسی
فیروزه از طریق تعامل آب‌های زیرزمینی نفوذی با کانی‌هایی مانند آلومینیوم و مس تشکیل میشود. این کانی معمولاً در مناطق خشک یافت میشود که فعالیت‌های آتشفشانی رسوبات مس ایجاد کرده است. فیروزه در سیستم تری‌کلینیک کریستالیزه میشود و اغلب به صورت پوسته‌ها یا گره‌هایی یافت میشود که شکستگی‌ها و حفره‌های سنگ‌های میزبان را پر می‌کند. ذخایر مهم فیروزه در ایران، جنوب غربی ایالات متحده، مصر، چین و مکزیک یافت میشود.
خواص فیزیکی و شیمیایی
فیروزه یک فسفات آبدار مس و آلومینیوم با فرمول شیمیایی CuAl6(PO4)4(OH)8·4H2O است. این کانی دارای جلای مومی تا شیشه‌ای و سختی ۵-۶ در مقیاس موس است. رنگ فیروزه از آبی تا سبز متغیر است، که تغییرات آن به میزان مس (که رنگ‌های آبی را ایجاد می‌کند) و آهن (که رنگ‌های سبز را ایجاد می‌کند) بستگی دارد. وجود روی می‌تواند رنگ زرد-سبز را ایجاد کند.
اهمیت تاریخی و فرهنگی
1. مصر باستان: فیروزه در مصر باستان بسیار ارزشمند بود و برخی از قدیمی‌ترین معادن فیروزه به ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد در شبه جزیره سینا باز میگردد. مصریان فیروزه را در جواهرات، تعویذها و ماسک‌های تدفینی استفاده می‌کردند و معتقد بودند که خواص حفاظتی دارد.
2. ایران: فیروزه ایرانی به خاطر رنگ آبی شدید خود برای بیش از ۲۰۰۰ سال مشهور بوده است. این کانی به طور گسترده‌ای در معماری، موزاییک‌ها و جواهرات سلطنتی استفاده میشد. منطقه نیشابور در ایران یکی از منابع مهم فیروزه با کیفیت بالا است.
3. فرهنگ‌های بومی آمریکا: در جنوب غربی ایالات متحده، قبایل بومی مانند آزتک ها، ناواهو، زونی و هوپی از فیروزه در اشیای مراسمی و روزمره استفاده می‌کردند. فیروزه به عنوان سنگ مقدس شناخته میشود و نماد سلامت، شادی و حفاظت است. فیروزه اغلب در جواهرات نقره‌ای کار گذاشته میشود، که این یک سنت فرهنگی مهم است.
4. چین: فیروزه در چین بیش از ۳۰۰۰ سال استفاده میشده است و اغلب به شکل تندیس‌های پیچیده تراشیده میشد و در اشیای برنزی کار گذاشته میشد. همچنین در ساخت اشیای تدفینی نخبگان چینی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
فیروزه در ایران
همانطور که پیشتر اشاره شد، سابقه استفاده فیروزه در ایران حداقل به ۲۰۰۰ سال قبل باز میگردد. فیروزه نیشابور در واقع معیار جهانی برای درجه بندی رنگ فیروزه می باشد.
ایرانیان باستان آن را “پیروزه” به معنای “پیروزی” می نامیدن. بعد از حمله اعراب به ایران این کلمه معرب شد به فیروزه و امروزه همین نام رایج می باشد. در زبان پارسی میانه “پیروچک” perocak از ریشه روچ و روشن گرفته شده است. به نظر می رسد اولین فیروزه های استخراج شده در ایران فیروزه خاکی باشد. چرا که فیروزه به دو روش استخراج می شود؛ یا به صورت کانی که در فضای خالی سنگ ها تشکیل شده و با شکستن از دل آن ها خارج میکنند و پس از پرداخت درخشش آن نمایان میشود و یا فیروزه ای که در دل خاک ها تشکیل شده و کاملا درخشان است. علاوه بر نیشابور در شهر کرمان و دامغان در سمنان نیز معادن فیروزه وجود دارد.
در ایران به فیروزه صاف و یکدست “عجمی” و فیروزه رگه دار “شجری” می گویند که نوع عجمی آن پر طرفدار و با قیمت بالا به فروش می رسد.
در ایران باستان جواهرات مزین به فیروزه ای به عنوان مچ بند و بازوبند ساخته و طلسمی برای حفاظت از مرگ شمرده میشد و اگر رنگ آن تغییر میکرد، هشداری برای خطر می پنداشتن.
فیروزه برای هزاران سال سنگ ملی ایرانیان محسوب میشده و به طور گسترده در زیور آلات و اشیا تزئینی تا بناهای مهم و فاخر کاربرد داشته است. یکی از این بناها مسجد جامع عباسی اصفهان است. یکی از مشهورترین کاربرد های فیروزه در تزئین اشیا هنر فیروزه کوبی ایران است که قدمتی در حدود 80 سال دارد و ابتدا در مشهد و بعدها در اصفهان رواج یافت.
استفاده‌های مدرن
فیروزه همچنان به عنوان یک سنگ قیمتی محبوب در جواهرات معاصر باقی مانده است و در حلقه‌ها، گردنبندها، دستبندها و گوشواره‌ها استفاده میشود. رنگ منحصر به فرد و اهمیت تاریخی آن همچنان توجه مجموعه‌داران و علاقه‌مندان را جلب می‌کند. علاوه بر این، فیروزه گاهی در دکوراسیون داخلی و به عنوان یک سنگ نیمه‌قیمتی در اشیای زینتی مختلف استفاده میشود.
تقلبات
محبوبیت فیروزه منجر به تولید تقلبات متعددی شده که به منظور بهبود یا تقلید از ظاهر آن طراحی شده‌اند. روش‌های درمانی رایج شامل:
1. پایداری: تزریق سنگ با پلیمر یا رزین برای افزایش دوام و رنگ.
2. رنگ‌دهی: بهبود مصنوعی رنگ فیروزه با کیفیت پایین.
3. بازسازی: آسیاب کردن فیروزه با کیفیت پایین و ترکیب آن با رزین‌ها برای ایجاد یک ماده پایدارتر.
4. تقلب: استفاده از موادی مانند هولیت رنگ‌شده یا مگنزیت برای تقلید از ظاهر فیروزه.
مراقبت و نگهداری
فیروزه نسبتاً نرم و متخلخل است، و در نتیجه به آسیب از مواد شیمیایی، حرارت و قرار گرفتن طولانی مدت در معرض نور خورشید حساس است. برای حفظ زیبایی آن، باید با یک پارچه نرم و صابون ملایم تمیز شود و از تمیزکننده‌های اولتراسونیک و مواد شیمیایی قوی خودداری شود. نگهداری جواهرات فیروزه‌ای در مکانی خنک و خشک می‌تواند از خراشیدگی و تغییر رنگ جلوگیری کند.
نتیجه‌گیری
فیروزه بیش از یک سنگ قیمتی زیباست؛ بلکه نمادی از میراث فرهنگی و اهمیت تاریخی است. از تمدن‌های باستان تا هنرمندان مدرن، فیروزه همچنان مسحور و الهام‌بخش است. درک منشأ زمین‌شناسی، خواص فیزیکی و تأثیرات فرهنگی آن، به ما کمک می‌کند تا قدردانی بیشتری از این سنگ فوق‌العاده داشته باشیم. چه به عنوان یک آیتم مجموعه‌ای یا یک جواهر با ارزش، فیروزه همچنان یک گنجینه بی‌زمان است.
تهیه شده توسط گروه جواهری سعیدنیا
نویسنده:
عاطفه مولایی
